डिजिटल दुनियाँ कहिले बन्छ अपांगतामैत्री ?

लेखक – सरिता लामिछाने

डिजिटल सेवा प्रदायकहरूले अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूलाई ग्राहक र सेवा प्रदायकका रूपमा स्विकार गरेको पाइँदैन । यसको ज्वलन्त उदाहरणका रूपमा अर्को एक दृष्टिसम्बन्धी अपाङ्गता भएकी महिलाको अनुभव जोडौँ : ‘मलाई एउटा ड्रेस चाहिएको थियो त्यसको व्याख्या गरिदिनु भनेर दराज याप्मा म्यासेज गर्दा उनीहरूले मलाई १६ वटा चित्र पठाइदिए । त्यो चित्र मेरो लागि प्रभावकारी भएन ।’ 

डिजिटल अधिकार र साक्षरताको सवाललाई जोड्दा यससँग सम्बन्धित शब्दावलीहरू जनाउन यथेष्ट सङ्केतहरू नहुँदा बहिरा व्यक्तिहरू डिजिटल साक्षरताको अवसरबाट वञ्चित भइरहेका छन् ।  त्रिभुवन विश्वविद्यालयको इ–पुस्तकालयहरू पहुँचयुक्त नहुँदा अध्ययनरत विद्यार्थीहरू बाहिरका पुस्तकालयहरूमा नै निर्भर हुनुपरेको छ ।

नेपाल सरकारद्वारा प्रकाशन गरिने सामग्रीहरूमा युनिकोडको प्रयोग नगरी प्रीति फन्टको प्रयोगलाई बाहुल्य दिँदा सरकारी डिजिटल सामग्री अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूसामु चुनौती बनेर बसेको छ । यसैमा एक जना अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको अधिकारकर्मीको भनाइ जोडौँ : ‘सरकारी सूचनाहरूलाई बेवास्ता गरेर जीवन चल्दैन । वास्ता गरौँ भने पनि ती सामग्री पहुँचयोग्य छैनन् । सरकारी सूचनाहरू हामी अपाङ्गता भएका समुदायलाई नखाऔँ भने दिनभरिको सिकार खाऊँ भने कान्छाबाको अनुहार बनेको छ ।’ 

नेपाल सरकार र अन्य निकायलाई समावेशिता सिकाउने र प्रवर्धन गर्न बाध्य पार्ने संयुक्त राष्ट्रसंघीय निकायहरू पनि डिजिटल पहुँचयुक्तताको सवालमा असंवेदनशील बनेको तीतो सत्य अपाङ्गता क्षेत्रसामु जगजाहेर छ । संयुक्त राष्ट्रसंघीय महिला ‘UN women’ बाट दर्जनौँ अप्राप्य ‘Inaccessible document’ प्राप्त गरेको र संस्थाको तर्फबाट ध्यानाकर्षण पत्र पठाउँदा पनि पटक–पटक बेवास्ता भएको कुरा एक अपाङ्गता भएकी महिला अधिकारकर्मी बताउँछिन् । उनी भन्छिन्, ‘हामीले पहुँचयोग्य सामग्री कसरी बनाउने विषयक तालिम नि:शुल्क दिन्छम् भनेर निमन्त्रणा गर्दा पनि संयुक्त राष्ट्रसङ्घीय निकाय, स्वास्थ्य संस्थाहरू, प्राविधिक क्षेत्र र सरकारी संस्थाहरूले ठाडो बेवास्ता गरिरहेका छन् ।’

डिजिटल थलोमा अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको समावेशिता र अर्थपूर्ण सहभागिता सुनिश्चित नहुनाले एकातर्फ अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूलाई परनिर्भर बनाएको छ भने अर्कातिर सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक र राजनीतिक सहभागितालाई सीमित गरेको छ ।  

अपाङ्गता र गोपनीयता

अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूलाई डिजिटल थलोमा आफ्नो विचार अभिव्यक्त गर्न प्रतिबन्ध लगाइएको छ । ती थलोहरूमा आफ्नो छनौट र इच्छाहरूको खासै कदर भएको पाइँदैन । डिजिटल थलोमा कतिपय फारमहरू (Online Form) भर्दा अन्तमा देखिने क्यप्चाहरू चित्रमा आइँदिदा दृष्टिसम्बन्धी अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूले त्यो फारम पूरा गर्न अर्को व्यक्तिहरूमा निर्भर हुनु पर्दछ ।

जसबाट चाहँदा चाहँदै पनि अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको गोपनीयताको हनन भइरहेको छ । त्यसैगरी डिजिटल थलोहरू बहिरा व्यक्तिहरूप्रति संवेदनशील नभइदिँदा डिजिटल थलोको उपयोगमा समेत साङ्केतिक भाषाको दोभाषेमा निर्भर रहनुपर्दा कहिलेकाहीँ व्यक्तिगत छनोट र गोपनीयतामा पर्खाल खडा भएको तीतो सत्य विद्यमान छ । 

अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता

अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूप्रतिको समाजको पूर्वाग्राही सोचले पनि अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूले डिजिटल थलोमा अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको महसुस गर्न पाइराखेका छैनन् । कतिपय अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूले आफ्नो अपाङ्गतालाई स्वीकार गरी अपाङ्गतालाई प्रस्फुटित गर्ने तस्बिर सामाजिक सञ्जालमा राख्दा दुनियाँले मलाई के भन्ला भन्‍ने डरमा जीवन बिताइरहेको पाइन्छ ।

डिजिटल प्रविधिहरूलाई अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको पहुँचमा पुर्याउनका लागि ती प्रविधिहरूको सुरुवातदेखि कार्यान्वयनको चरणसम्म नै उनीहरूको अर्थपूर्ण सहभागिता हुनुपर्दछ र अपाङ्गता समुदायसँग नियमित परामर्श गरिनुपर्दछ । समुदायसँग नियमित सल्लाह सुझाव लिने अभ्यासको अवलम्बनले मात्र उत्पादित वस्तुको गुणस्तर र समावेशितामा सुधार ल्याउन सकिन्छ ।

तसर्थ देखावटी रूपमा मात्र समावेशीकरण नगरी विद्यमान नीति–नियमहरूको प्रभावकारी कार्यान्वयन, अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूलाई विषय विशेषज्ञका रूपमा स्वीकार, अत्याधुनिक प्रविधिहरूको पहुँचयुक्तता र सहजताको दृष्टिकोणले लेखाजोखा, डिजिटल साक्षरता, निरन्तर बहस र नवीनतम अविष्कारहरूलाई प्रोत्साहन जस्ता कदम चालेको खण्डमा अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको डिजिटल पहुँच सुनिश्चित हुन सक्थ्यो कि ?